Ang lugar nga gitawag ug “Ila Ete” ug ang iyang mabulukong kasaysayan

NI: GERARDO CODILLA REYES JR.

Ang lalawigan sa Leyte adunay mabulukong kasaysayan nga wala na gani mahibaloi sa bag-ong henerasyon. Gani ang iyang kagahapon hapit mapapas sa panumnuman sa mga Leyteño kay walay libro nga nahisulat mahitungod sa sinugdanan niining matahom ug makasaysayanong lalawigan sa Sidlakang Kabisay-an.

Sa biyahe sa ekpedisyon nga gipangunahan ni Ferdinand Magellan niadtong 1521, ang Sidlakang Kabisay-an mao ang unang lugar nga iyang naabtan. Gani ang Homonhon, nga karon sakop sa lungsod sa Guiuan, Eastern Samar mao ang isla nga iyang nasiplatan niadtong Marso 16, 1521. Pila ka adlaw human niadto gihimo ang pinaka-unang misa sa Pilipinas, sa isla sa Limasawa, nga sakop karon sa lalawigan sa Southern Leyte.

Ang mahinungdanon yugto sa kasaysayan sa Leyte ug sa Sidlakang Kabisay-an naukay tungod sa paninguha sa mga historians kinsa nagduki-duki ug naghago pagpakisusi ug pagtuon pinaagi sa paghiling niadtong mga karaang sinulat mahitungod sa Leyte ug gitugma sa mga tradisyon nga gipasa-pasa sa mga katigulangan. Lakip kanila mao sila si Prof. Rolando Borrinaga ug Emil Justimbaste.

Daghan nga mga hitabo sa Leyte nga wala mahipatik sa mga libro sa kasaysayan sa atong nasud, ug daghan nga mga bayani nga miula sa ilang dugo ug mibuhis sa ilang kinabuhi apan nahikalimtan na lang sila sa dayon ug ang ilang pangalan napapas uban sa paglabay sa panahon. Apan nagpabilin gihapon ang maong mga hitabo nga mahinungdanon, nakalimtan man kini o wala man mahisulat apan ang ilang gipakitang pagkabayani nagpahinumdum kanato nga angayan silang pasidunggan.

Ang mga pinaka-unang nahisulat mahitungod sa Leyte nagsaysay nga kini gitawag kaniadto ug “Tandaya”. Ug sa sulat ni Rui Lopez de Villalobos kinsa maoy nangulo sa ekspedisyon sa mga Kastila kaniadtong 1540 mihisgot sa isla nga gitawag ug Abuyo nga matod pa duol sa Ibabao (Samar) ug Mazzawa (Limasawa). Adunay teorya nga ang mga Kastila nidunggo niadtong higayona sa lugar nga ginganlan karon ug Abuyog, nga naa sa Sidlakang bahin sa Leyte, apan ang sinugdanan sa pangalan nga Abuyo dili na masubay kon unsa ang gigikanan niini. Hinuon ang mga taga-Abuyog, Leyte nagtuo nga ang pangalan sa ilang lugar gikan sa pulong nga “buyog” o bee.

Giunsa man pagkausab nga pangalan nga Abuyo?

Pinasikad sa sulat niadtong 1668 ni Fr. Francisco Alcina nga usa ka paring Heswita nga ang Abuyo gitawag na ug “Ira Ete” o “Ila Ete” o buot ipasabot nga kining lugara mao ang ila ni Ete. Apan si kinsa ang Ete nga gihisgutan sa sinulat, kon ang buot ipasabot sa pangalan nga “Ila Ete” mao gayod kini.

Si Prof. Borrinaga nagkanayon nga ang pangalan nga binunyagan ni Rajah Bankaw nga taga –Limasawa mao ang Iti, nga hangtod karon gigamit gihapon nga angga sa mga batang lalaki sama sa Indoy, Idoy ug Dodong. Midugang si Borrinaga nga si Ete apo ni Rajah Colambu, nga maoy nahimamat ni Magellan niadtong 1521 sa Limasawa. Ug si Ete migamit sa pangalan nga Bankaw sa dihang nahimo na siyang pamuno.

Si Bankaw kinsa misukol niadtong higayona sa mga Katsila gipaluyuhan sa iyang anak nga si Pagali. Tungod kay si Padre Melchor de Vera, usa ka Heswita naalarma sa kalihukan ni Bankaw, dali siya nga milarga paingon sa Sugbo (Cebu) aron itaho ang pagpangdani ni Bankaw sa mga mulupyo sa lugar nga Kan Gara (karon Carigara, Leyte). Ug tuod man ang kadagkuan sa mga Katsila, nga gipanguluhan ni Alcalde Mayor Juan de Alcarazo sa Cebu nagpadala ug 40 ka sakyanang pandagat nga maoy gisakyan sa mga sundalong Katsila ug kauban ang ubang mga Cebuano.

Sa nahisulat nga libro sa Katsila nagkanayon nga ang mga Katsila nakighinabi sa pundok ni Bankaw aron mahimong magmalinawon. Apan midumili si Bankaw ug ang iyang pundok hinungdan nga gilutos sila sa mga Katsila, ug ang edaran nga si Bankaw nga niadtong higayona nag-edad na ug kapin sa setenta anyos (70) namatay sa engkwentro ingon man ang iyang anak nga si Pagali, samtang ang iyang anak nga babaye gibihag sa mga Katsila. Ang ulo ni Bankaw giputol ug giugbok sa maong lugar aron ipakita sa kadaghanan kon unsa ang silot niadtong mosupak ug mosukol sa rehimeng Katsila.

Apan ang sugilanon sa maong panagsangka dili mao ang sugilanon sa mga katigulangan sa maong lugar. Ug ang folk version-giila na karon nga maoy lehitimo nga tinubdan sa historical data. Matud pa nga ang banay ni Bankaw ug ang ilang mga kaubanan buot nga makighinabi sa mga Katsila niadtong higayona didto sa lugar nga gitawag ug Hiraan, karon usa ka barangay sa Carigara, Leyte.

Apan ang mga Katsila midumili sa pakighinabi sa pundok ni Bankaw tungod kay niadtong higayona buot nila puohon ang maong pundok sa mga sumusukol. Ang tinuod nga nahitabo didto sa Hiraan, mao ang linuog nga pagpatay sa banay ni Bankaw. Apan ang mga Katsila buot nga molingla mahitungod sa kamatayon ni Bankaw aron matabunan ang ilang dautang binuhatan.

Wala mahisulat sa libro nga sinulat sa paring Katsila mao ang asawa ni Bankaw nga biktima sa maong pagpatay. Siya si Tirana, nga wala gani hisgoti kon giunsa pagkutlo sa iyang kinabuhi, gani ang iyang pangalan dili ipahisgot sa mga Katsila ug ang mohisgot sa pangalan nga Tirana ilang silotan.

Si Padre Alcina niadtong 1668 mihisgot sa iyang sinulat mahitungod sa asawa sa pamuno sa Kan Gara (Carigara, Leyte karon) nga matud pa niya gilubong nga giputos lamang sa dahon sa saging tungod kay ang mga Katsila midumili paghatag kaniya ug desente nga paglubong. Mahimo nga si Tirana mao ang iyang gihisgutan. Bisan pa man gidili ang paglitok sa pangalan ni Tirana ug paghisgot kaniya, ang ilang kaliwat naghisgot gihapon kaniya. Gani sa usa ka karaan nga balitao (folklore) nga awit nag-ingon “Tirana bitaw’ng makaluluoy nga nagsugid mahitungod sa pait nga gidangatan niya sa kamot sa ilang mga kaaway.

Apan ang mga tawong buot mohandom kanila ni Bankaw ug sa iyang banay, kinsa walay kukaluoy’ng gipuo sa mga Katsila, mihatag ug pangalan sa ubang barangay dinhi sa Leyte agi’g pagpasidungog kanila. Adunay baranggay sa Limasawa nga gitawag ug Triana, mahimong gibaylo lang nila ang mga titik aron dili mahibaloan sa mga Katsila, samtang sa lungsod sa Leyte, Leyte sa amihanang bahin sa lalawigan, adunay baranggay nga ang pangalan Maritana, nga tingali gikuha sa pangalan nga Maria Tirana. Ang babaye sa kinabuhi ni Bankaw, kansang kamatayon nagpabiling tanghaga hangtod karon kon giunsa siya sa mga Katsila, kay sa awit (folklore) sa balitao naghisgot gayod sa iyang makakaluluoy’ng gidangatan.

Duha ka ritwal nga gihimo gihapon hangtod karon sa mga mulupyo sa Carigara, Leyte, nga mao ang turugpo. Usa kini ka kalingawan nga gihimo matag Biyernes Santo, kanus-a adunay sabong, away sa mga kabaw ug kabayo (carabao-fighting and horse fighting) ug uban pang sugal didto sa baranggay sa Camansi, sakop sa lungsod sa Carigara. Ang kasaysayan nagkanayon nga sukad sa pagkamatay ni Bankaw, ang uban nga mga tawo nga nasayod sa gidangatan sa ilang pamuno misukol sa mga Katsila sa hilom ug malinawon nga paagi. Wala nila gitahod ang adlaw nga Biyernes Santo agi’g pagsupak sa mga kadagkoang Katsila ug sa mga pari. Gihimo kini nila matag-Biyernes Santo sukad pa kaniadto. Karon gibalhin kini sa Sabado de Gloria, tungod sa hangyo sa Obispo sa Palo, Leyte niadtong 1970.

Lain nga ritwal nga hangtod karon gihimo matag tuig, mao ang Palarao, sa lugar usab nga gitawag ug Palarao sa Leyte, Leyte. Ang kahulugan sa pulong “larao” nga pagbangotan o pagsubo gihimo sa mga tawo kinsa miduyog sa kasubo sa gidanggatan kang Bankaw ug sa iyang tibuok banay, lakip na usab ang ubang mga taga –Carigara nga kaniadto mipabanaw sa ilang dugo aron pagsukol sa mga malupigong langyaw. Ang pinaka-una nga “palarao” gihimo sa mga tawo nga nagsud-ong sa patay’ng lawas ni Bankaw ug sa iyang banay nga gituohang gilubong dinhing dapita sa Palarao.

Dili pa diay hingpit nga nalubong sa panumduman ang pagkabayani nga gipakita sa mga nahiunang pamuno sa Leyte nga mao si Bankaw, tungod kay hangtod karon si Ete Bankaw mao ang gigikanan sa pangalan sa lalawigan sa Leyte nga gikan sa pulong nga “Ila Ete” o sa lugar nila ni Ete nga karon nahimo nang Leyte.

Ang pangalan nga Leyte, adunay pagkamahinungdanon og adunay gi[asidunggan nga mao ang tawong misukol sa mga Katsila, apan mangil-ad ang gisangpotan saiyang pagsupak sa mga langyaw tungod kay nagkahulugan man kini ug pagtugyan sa iyang kinabuhi pinaagi sa mabangis nga pagpatay ug pagputol sa iyang ulo, pagpabanaw sa iyang dugo alang sa yutang natawhan. Sama sa kataposang panamilit ni Dr. Jose Rizal nga nagkanayon nga “Kon kulangon ka ug pula nga itina sa iyang banagbanag, Ibubo nianang bulahang takna, pabanawa ang akong dugo ug ipulog sa mga silaw nga bag-ong nahimugso”, kinsa namatay samtang nagpaabot sa kalamdag sa kagabhion, namatay samtang naghulat sa kahayag nga modan-ag sa iyang yutang natawhan.

Ang lugar sa Leyte dili lamang makasaysayanong lugar tungod sa unang misa nga gihimo sa mga Katsila niadtong 1521, dili lamang sa pinakadakong engkwentro sa kadagatan panahon sa Liberation ug sa pagdunggo sa Alyadong Kusog sa pagpanguna ni General Douglas Mac Arthur niadtong Oktobre 20, 1944, kondili adunay mahinugdanong yugto sa iyang kasaysayan nga hapit na mapapas sa panumduman sa mga katawhan ug mao kini ang mga nahikalimtang mga tawo nga bayani kinsa namuno sa lugar nga kaniadto gitawag ug “Ila Ete”